Het land van de Grote Oorlog

Het westen van Vlaanderen, het land van de Eerste Wereldoorlog. Ik zie bordjes van plaatsen met namen als Diksmuide, Kaaskerke, Ieper, Zillebeke en Poperinge. Door het land meandert het riviertje de IJzer, en ik fiets door het rustige platteland van de Westhoek. 

Dit was ooit de hotspot van een zinloze en groteske strijd. Een oorlog die diepe sporen naliet en dit jaar (2018) honderd jaar geleden eindigde. Op uitnodiging van Toerisme Vlaanderen bezocht ik allerlei plekken die herinneren aan de strijd en ook aan de meer menselijke kant van de oorlog, maar ook beleefde ik hoe die herinneringsplekken op hun beurt weer een nieuwe relevantie kregen. Door de verhalen, door kunstprojecten.

Dat deze oorlog lang niet de mijne was, zit me dwars. Ik weet er gewoonweg niet veel van. Ik vind er geen duidelijke oorzaak voor. Ik denk dat een van de redenen is dat er maar weinig aandacht was voor deze oorlog in het Nederlands onderwijs. Wij bleven immers 'neutraal'. Ook is het een oorlog die tot voor kort vooral werd gekaapt door de mannen om mij heen en vooral besproken werd aan de hand van troepenbewegingen en oorlogshandelingen. Iets wat mij maar weinig boeit.

Op de eerste morgen schuif ik het gordijn open en daar staat ze in alle glorie; de IJzertoren. Hét herdenkingsmonument. Dichterbij kan ik niet komen. 'Hier liggen hun lijken als zaden in het zand. Hoop op de oogst. O Vlaanderland.' staat er. Ik laat de tekst op me in werken. Ook als ik óp de toren ben geklommen en uitkijk over het weidse Vlaanderland. In de zon ziet het er prachtig uit, maar tegelijkertijd legt onze gids Marc uit waar en waarom er werd gevochten. Hoe bloedig het was. Hoe zinloos het was.

De IJzertoren

Het is één van de meest bijzondere plekken in dit verhaal. Een plaats die voor verschillende herdenkingen wordt gebruikt: van een sterk Vlaams nationalistische georiënteerde plek en tegelijkertijd een plaats waar de Eerste Wereldoorlog tot in de lengte der dagen herdacht zal worden. Die twee verschillende lagen van herdenking zijn soms in spanning met elkaar dan weer in overeenstemming en relatie met elkaar, zoals in het museum dat in de toren is gevestigd en waarin de twee verhalen ieder hun eigen, met elkaar verbonden plek krijgen.

De Eerste Wereldoorlog was de oorlog van mijn vader (die er rijdend door België en Noord-Frankrijk over kon uitweiden), de mannenclubjes (die in een soort geheimtaal wetenswaardigheden uitwisselen erover), de nationalisten, maar in ieder geval níet die van mij. Tot voor kort. Voor mijn vertrek ben ik vastbesloten. Ik wil deze oorlog voelen, ervaren en herdenken. ik houd van geschiedenis en hoe dat is verbonden met mijn leven en ben vastbesloten dat te gaan ontdekken.

Relevant?

Niet alleen de IJzertoren maar de Eerste Wereldoorlog als geheel draagt meerdere lagen van herinnering. Het is verbonden met het ontstaan van een nieuwe moderne wereld, met het ontstaan van Vlaanderen en de herboren identiteit, bovenal was en is het een oorlog van mannen en over mannen én van een generatie jonge mannen die is verdwenen in de loopgraven: geamputeerd en aan puin geschoten op de modderige grond van Vlaanderen. Het was oorlog van klassen, om grondstoffen, van heersende koloniale naties die snel aan kracht aan het inboeten waren. Het was de eerste oorlog waarbij gifgas werd ingezet. Kortom in meerdere opzichten rijp aan betekenis en daardoor relevant.

 Alles komt samen

Op deze reis komt alles samen. Het is vast en zeker de intensiteit: het bezoeken van begraafplaatsen, de verhalen van onze deskundige, geduldige en inlevende gids Marc, de heftigheid van de inslagkraters in het landschap bedekt onder een prachtige natuur (zie hierboven), de Last Post en minuut stilte onder de Poort in Ieper met een paar honderd mensen van over de hele wereld, het kunstwerk van de treurende ouders van Kate Kollwitz en de persoonlijke oorlogsverhalen in Museum 'In Flanders Fields' in Ieper. Wellicht dragen de paar smakelijke biertjes, het weer en de groepsdynamiek er ook aan bij.

Wat me echt is bij zijn gebleven zijn een paar dingen:

Het verhaal van Elsie en Mairi

De Eerste Wereldoorlog blijkt ook een oorlog van vrouwen. Daardoor komt ze voor mij wat dichterbij. Van treurende moeders, zussen en geliefden, van prostituees en meisjes uit de entertainment, van journalisten en van verpleegkundigen. Zoals het prachtige en dramatische verhaal over de dames Elsie en Mairi die een veldhospitaal net achter de gevechtslinie installeerden tegen de regels in. Ik kocht een prachtig comic book over hun belevenissen in de goed geoutilleerde boekwinkel van het museum In Flanders Fields in Ieper.

De begraafplaats Tyne Cot

De hoeveelheid grafstenen maakt zeker indruk. Maar nog meer het verhaal van de Ierse Arthur Conway Young met de tekst op zijn grafsteen: 'Sacrified to the phallacy that war can not end war' maakte diepe indruk op me. Zoveel doden, voor niks...

Coming World x Remember Me 

Maar  de plek waar alles samenkomt is een het kunstwerk van Koen Vanmechelen met de toch wel wat ingewikkelde naam CWxXRM (Coming World x Remember Me). De omvang van de installatie die het aantal slachtoffers uitgedrukt in kleine beeldjes is ronduit indrukwekkend en is een plek voor reflectie. Vanaf 2014 maakten duizenden mensen een beeldje ter nagedachtenis van één van de 600 000 slachtoffers van de Eerste Wereldoorlog in België. Het gaat om kleine kleine beeldjes van ineengedoken mensen, wat reflectie symboliseert. Maar ze kregen ook een stevige ruggengraat wat dan weer staat voor de wederopstanding van de mens. Vanaf nu zijn al deze beeldjes samengebracht in een land art installatie in Domein Palingbeek, net buiten Ieper. Ik heb en van de beeldjes geadopteerd en heb daarmee me verbonden met een van de oorlogsslachtoffers. Het beeldje kan ik eind dit jaar bij de deinstallatie komen ophalen.
In dit laatste herdenkingsjaar 2018 zullen er maar weinig plekken zijn die ruimte bieden herdenken aan de  zinloosheid van de hele exercitie die de Eerst Wereldoorlog was. Gaat dat zien en vooral ervaren (t/m 11 november 2018)!